YERKÜRE’NİN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ
Yerküre’nin Şekli
Dünya’nın şekli Ekvatorda şişkin, Kutuplarda basık olan kendine has şekline GEOİT (GEOİD) denir.
Dünya'nın Boyutları
Yerin yüz ölçümü: 510 milyon km²
Ekvator yarıçapı = 6.378,4 km
Yerin basıklık oranı: 1 / 297
Kutuplar yarıçapı = 6.356,9 km
Ekvator çevresi = 40.076,6 km
Kutuplar çevresi = 40.009,1 km
Pratikte bu uzunluklar yaklaşık olarak alınmaktadır.
Dünyanın Şekline Bağlı Sonuçlar
Dünya'nın geoid şekli nedeniyle, yerçekimi Ekvator'dan kutuplara doğru artar.
Dünya, geoid değil de küre şeklinde olsaydı, yerçekimi Dünya'nın her yerinde
aynı olurdu.
Dünya'nın geoid şekli nedeniyle Ekvator diğer paralellerden ve meridyenlerden
daha uzundur. Dünya küre şeklinde olsaydı, Ekvator çevresi (kutupları
çevreleyen iki meridyenin uzunluğu) birbirine eşit olurdu.
Ekvator çevresi =40.077 km
www.dersnotlarin.blogspot.com
Kutuplar çevresi=40.009 km
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, ekseni çevresindeki dönüş hızı Ekvator'dan
kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki noktalar saatte 1666,6 km yol
katederken, Kutup Noktaları'nda alınan yol sıfır km olduğu için, eksen
çevresindeki dönüş hızı 0 km/saat'tir.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle Kutup Noktaları'nda birleşen meridyen
yaylarının uzunluğu birbirine eşittir. Bir kutuptan diğerine uzanan bir meridyen
yayının uzunluğu yaklaşık 20.005 km'dir.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle meridyenler arası uzaklık, Ekvator'dan kutuplara
doğru azalır ve meridyenler Kutup Noktaları'nda birleşirler.
Birbirini izleyen iki meridyen arası uzaklık Ekvator üzerinde 111.322 m iken
(pratikte bu uzunluk 111 km kabul edilmiştir), 45. paraleller üzerinde 78.850
m, 90. paralellerde (Kutup Noktaları) 0 m'dir.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, paralellerin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara
doğru küçülür. Ekvator en uzun paraleldir. Kutuplarda ise paraleller nokta halini
alır.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle aydınlık ve karanlık yarıküreler oluşur. Böylece
yeryüzünün bir yarısı gündüzken, diğer yarısında gece yaşanır.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator'dan kutuplara
doğru Güneş ışınlarının yere değme açısı daralır. Bu tarihlerde Ekvator Güneş
ışınlarını dik açı ile alır. Bu nedenle yatay düzleme dik duran cisimlerin gölgesi
oluşmaz. Kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı daraldığı için
cisimlerin gölge boyu uzar.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle güneş ışınlarını yıl boyunca dik ve dike yakın açı
ile alan Ekvator'un güneşten aldığı ısı enerjisi daha fazladır. Kutuplara doğru
ışınların gelme açısının daralması nedeniyle alınan ısı enerjisi azalır.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle yerden yükseldikçe görülebilen alan genişler.
Dünya'nın küreselliği nedeniyle termik basınç kuşakları oluşur.
Yerküre’nin Hareketleri
Dünya’nın Günlük Hareketi (Eksen Çevresindeki Hareketi)
Dünya, batıdan doğuya doğru ekseni çevresindeki dönüşünü 24 saatte tamamlar. Buna 1 Güneş günü
denir. Dünya'nın ekseni çevresindeki hareketinin hızı, 2 farklı şekilde ifade edilir.
Çizgisel Hız
Dairesel hareket yapan Yerküre üzerindeki bir noktanın birim zamanda eksen üzerindeki yer
değiştirme hızıdır. Çizgisel hız, dünyanın küreselliği nedeniyle Ekvator'da en fazladır, kutuplara doğru
azalır.
Açısal Hız
Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda oluşturduğu dönüş açısıdır.
Dünya, ekseni çevresindeki hareketi sırasında 4 dakikada 1 derecelik, 1 saatte 15 derecelik, 24 saatte
360 derecelik dönüş yapar.
Açısal hız, dünya üzerindeki her noktada aynıdır.
UYARI : Dünya kendi ekseni çevresinde,
4 dakikada 10' lik,
1 saatte 150' lik,
24 saatte 360'lik dönüş yapar.
Günlük Hareketin Sonuçları
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle,
Bir noktaya Güneş ışınlarının gelme açısı ve yatay düzleme dik duran cisimlerin gölge
boyları günün saatlerine göre değişir.
Güneş ışınları öğle saatinde en büyük açıyla gelir ve en kısa gölgeler oluşur.
Gece ve gündüzler birbirini izler.
Günlük sıcaklık farkları oluşur.
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, rüzgarlar esme yönlerinden
saparlar. Bu sapma, Kuzey Yarım Küre'de esme yönünün sağına, Güney Yarım Küre'de
esme yönünün soluna doğrudur.
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, okyanus akıntıları yönlerinden
sapar ve halkalar oluştururlar. Okyanus akıntılarını başlatan sürekli rüzgarlardır. Bu
nedenle rüzgarların esme yönlerinden sapmasına bağlı olarak akıntılar da yönlerinden
sapar.
Dünyanın Yıllık Hareketi
Dünya ekseni çevresinde hareket ederken aynı zamanda saat ibresinin tersi yönde, Güneş'in
çevresinde de döner. Bu hareketini elips bir yörüngede 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 Güneş yılı
denir. Dünya'nın yıllık hareketi sırasında, Güneş'in çevresinde çizdiği yörünge düzlemine ekliptik denir.
Yörünge şeklinin elips olması nedeniyle Dünya yıllık hareket sırasında Günöte - Günberi konumuna
gelir.
Günöte (Aphel)
Dünya'nın, Güneş'ten en çok uzaklaştığı, yörüngede en yavaş döndüğü gündür. Dünya Günöte
konumuna 4 Temmuz'da gelir.
Günberi (Perihel)
Dünya'nın, Güneş'e en çok yaklaşıp, yörüngede en hızlı döndüğü gündür. Dünya Günberi konumuna 3
Ocak'ta gelir.
www.dersnotlarin.blogspot.com
Yörünge Şeklinin Sonuçları
Dünya Güneş'in etrafında elips bir yörüngede döner. Yörünge şeklinin elips olması nedeniyle;
Dünya'nın yörüngedeki dönüş hızı, Güneş'e yaklaştıkça artar, Güneş'ten uzaklaştıkça
azalır. Dolayısıyla sonbahar ekinosuna 2 gün gecikme ile 23 Eylül'de ulaşılır.
Her iki yarımkürede mevsim süreleri değişir.
Mevsim Süreleri : Yörünge şekli tam daire biçiminde olsaydı, Dünya'nın yörüngedeki dönüş hızı
değişmez, her iki yarım kürede mevsim süreleri eşit olurdu.
Dünya'nın eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarım Küre'de ve Güney Yarım Küre'de aynı anda birbirine
göre zıt mevsim yaşanır. Birinin yaz süresi diğerinin kış süresi olur. Dünya'nın yörüngedeki dönüş
hızının Güneş'e yaklaştıkça artması, uzaklaştıkça azalması nedeniyle Kuzey Yarım Küre'de İlkbahar
ve yaz süresi Güney yarım Küre'de sonbahar ve kış süresi daha uzundur.
Eksen Eğikliği
Dünya'nın yıllık hareketi sırasında oluşan yörünge düzlemi (ekliptik) ile Dünya'nın Ekvator düzlemi üst
üste çakışmaz.
Aralarında 2327' lık bir açı bulunur.
Yörünge düzlemi ile eksen arasında ise 6633' lık bir açı oluşur. Buna Dünya'nın Eksen Eğikliği denir.
Ekliptik: Dünya'nın yörüngesinden geçtiği varsayılan düzleme Ekliptik veya Yörünge Düzlemi denir.
UYARI : Dünya ekseniyle, yörünge düzlemi arasında 6633'lık,
Ekvator ile yörünge düzlemi arasında 2327' lık açı bulunmaktadır.
Bu açı daha küçük ya da daha büyük olsaydı, dönence ve kutup dairelerinin enlem dereceleri
değişirdi.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları
Dünya'nın Güneşe karşı konumu yıl içinde değişir.
Dünya’nın Güneşe Karşı Konumları
21 Mart - 23 Eylül Durumları (Ekinokslar)
a) 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator üzerindeki noktalar yerel saat 12.00'de Güneş ışınlarını dik açı
ile alır.
b) Ekvator'da yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12.00' de gölgesi oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi, Kutup Noktalarından geçer.
d) Dünya'nın her yerinde gündüz ve gece süresi birbirine eşittir.
e) Aynı meridyen üzerinde yer alan tüm noktalarda Güneş, yerel saatle aynı anda doğar ve aynı
anda batar.
f) 21 Mart'tan sonra Kuzey Y.'de, 23 Eylül'den sonra da Güney Y.' de gündüzler gecelere göre
daha uzun olmaya başlar.
21 Haziran Durumu (Solstisi)
a) Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12.00'de Yengeç Dönencesi'ne gelir.
b) Yengeç Dönencesi'nde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12.00'de gölgesi
oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi Kutup Dairelerine teğet geçer.
d) Bir noktadan kuzeye doğru gidildiğinde gece süresi uzamaya başlar.
e) Kuzey Yarım Küre'de yılın en uzun gündüzü, Güney Yarım Küre'de ise yılın en uzun gecesi
yaşanır. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre'de gündüzler, Güney Yarım Küre'de ise geceler
kısalmaya başlar.
21 Aralık Durumu (Solstisi)
a) Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12.00'de Oğlak dönencesi'ne gelir.
b) Oğlak dönencesi'nde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12.00'de gölgesi
oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi Kutup Daireleri'ne teğet geçer.
d) Bir noktadan kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzamaya başlar.
e) Kuzey Yarım Küre'de yılın en uzun gecesi, Güney Yarım Küre'de ise yılın en uzun gündüzü
yaşanır. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre'de geceler, Güney Yarım Küre'de gündüzler
kısalmaya başlar.
UYARI : 21 Haziran'da Yengeç Dönencesi, 21 Aralık'ta Oğlak dönencesi, 21 Mart ve 23 Eylül'de
Ekvator üzerindeki noktalarda, cisimlerin saat 12.00'da oluşan gölgesi tam dibe düşer. Ekinokslarda,
450 enlemlerinde oluşan gölge boyu cismin boyuna eşittir.
UYARI : 21 Haziran'da,
- Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutbu arasındaki enlemlerde gece süresi 24 saatten fazladır.
- Türkiye'de saat 12.00'de cisimlerin yıl içindeki en kısa gölgeleri oluşur.
UYARI : 21 Aralık'ta;
- Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasındaki enlemlerde gece süresi 24 saatten fazladır.
- Türkiye'de yerel saat 12.00'de cisimlerin yıl içindeki en uzun gölgeleri oluşur.
Matematik İklim Kuşakları
Dünya'nın 2327' lık eksen eğikliği dikkate alınarak belirlenmiştir. Dönenceler arasında kalan alan,
güneş ışınlarının yıl içinde iki kez dik açı ile geldiği Tropikal Kuşak'tır. Dönenceler ile Kutup Daireleri
arasında kalan alanlar, güneş ışınlarının yıl içinde gelme açısının en çok değiştiği, bu nedenle 4
mevsimin belirgin olarak yaşandığı Orta Kuşak, Kutup Daireleri ile Kutup Noktaları arasında kalan
alanlar ise Kutup Kuşağıdır.
Dünya'nın eğikliğine bağlı olarak mevsimler oluşur.
Dünya'nın ekseni 2327' eğik olduğu için Güneş ışınlarının yıl içinde gelme açısı ve buna bağlı
olarak ısıtma miktarı değişir.
21 Haziran'da Kuzey Yarım Küre'de yaz mevsimi,
Güney Yarım Küre'de tam tersine kış mevsimi başlar.
23 Eylül, Kuzey Yarım Küre'de sonbahar,
Güney Yarım Küre'de ilkbahar mevsiminin başlangıcıdır.
21 Aralık'ta Güney Yarım Küre'de yaz mevsimi, Kuzey Yarım Küre'de kış mevsimi başlar.
21 Mart'ta Kuzey Yarım Küre'de ilkbahar, Güney Yarım Küre'de sonbahar mevsimi başlar.
Dünya'nın eksen eğikliği nedeniyle bir noktaya Güneş ışınlarının gelme açısı ve
atmosferde tutulma miktarı yıl içinde değişir.
Eksen eğikliği nedeniyle Güneş'in ufuk düzleminde öğle vakti ulaştığı tepe noktasının
yeri yıl içinde değişir.
www.dersnotlarin.blogspot.com
Dünya üzerinde aynı anda gece ve gündüz yaşayan alanları birbirinden ayıran sınıra
aydınlanma çemberi denir. Dünya'nın eksen eğikliğine bağlı olarak aydınlanma çemberi
Kutup noktaları ile Kutup Daireleri arasında yer değiştirir. Bu yer değiştirme soncunda
gece ve gündüz süreleri değişir, aralarındaki fark Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Bu
fark 21 Haziran ve 21 Aralık'ta en fazla olur.
Bir noktada Güneş'în doğuş ve batış saatleri yıl boyunca değişir. Güneş, yaz aylarında
erken doğup geç batarken kış aylarında geç doğup erken batar.
