DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR; SU, TOPRAK, BİTKİ
SU KAYNAKLARI
Yeryüzündeki suları konu alan bilim dalı Sular Coğrafyası ve ya Hidrografya Fiziki Coğrafya’nın bilim alanlarından biridir.
* Yerkürenin %71.i sularla kaplıdır.
* Bu suyun yaklaşık %3.lük bir kısmı tatlı sudur.
* Tatlı suyun 2/3’ü buzullardadır.
* Yer kürede yaşayan canlılar Yerkürede %71 oranında bulunan suyun ancak %1.inden faydalanır.
Su Döngüsü:
Su kaynaklarından güneş ışınlarının etkisi ile buharlaşan su ile bitkiler ve topraktan terleme yoluyla açığa çıkan suyun yağışlarla tekrar yer yüzüne dönme sürecine SU DÖNGÜSÜ adı verilir.
YER ÜSTÜ SULARI
OKYANUS VE DENİZLER
* Yeryüzündeki büyük çukurlukları dolduran su kütlelerine OKYANUS adı verilir. Yeryüzündeki okyanuslar sırasıyla;
1. Büyük (Pasifik) Okyanusu
2. Atlas Okyanusu
3. Hint Okyanusu
Olarak sıralanırlar. Bu okyanuslardan en büyüğü Büyük (Pasifik) Okyanusu en küçüğü ise Hint Okyanusudur.
* Okyanustan nispeten daha küçük olan ve okyanusa bağlı su kütlelerine ise DENİZ adı verilir.
* Denizlerin kıta kenarlarına sokulmuş kısımları kenar deniz adını alırken (Örneğin Manş Denizi,Bering Denizi, Güney Çin Denizi vb. ), kıta içlerine sokulmuş kısımları ise iç deniz adını alır. (Örneğin Baltık Denizi, Kızıldeniz, Akdeniz vb. )
* Deniz suyunun sıcaklığı enleme, karalara göre konuma, sıcak ve soğuk akıntılara, mevsimlere göre değişir.
* Deniz suyu tuzluluğu ise enleme, akarsularla beslenmeye, yağışa, sıcak ve soğuk akıntılara ve mevsimlere göre değişir. Dünyanın en tuzlu denizi Kızıldeniz’dir.
GÖLLER
* Karalar üzerinde çeşitli nedenlerle oluşan çukurluklarda suların birikmesi ile oluşurlar.
* Yeryüzündeki tatlı suların %87.sini göller oluşturur.
* Bir göl sularını bir akarsu vasıtasıyla (göl ayağı- gideğen) dışarıya boşaltabiliyorsa suları tatlı olur ve bu göl açık havzalıdır. Ancak boşaltamıyorsa suları tuzlu, acı ve ya sodalıdır ve bu göl kapalı havzalıdır.
* Sularını boşaltamayan kapalı havzalı gölün sularında bulunduğu arazideki taşların yapısı önemlidir. Kaya tuzlarının yaygın olduğu alanlarda tuzlu, volkanik arazilerde sodalı, jipsli kayaların yaygın olduğu arazilerde göl suları acıdır.
* Göllerin su düzeyleri mevsimden mevsime, beslenme şekline göre değişiklikler gösterir. Ancak göl derin ise bu değişiklik çok belirgin olmaz.
OLUŞUMLARINA GÖRE GÖLLER
1. DOĞAL GÖLLER
A. TEKTONİK GÖLLER;
Yerkabuğu hareketleri sonucu oluşan çukurluklara suların birikmesi ile oluşurlar. Bu göller örnek olarak Doğu Afrika rifti üzerindeki göller (Tanganika, Nyasa, Victoria, Rudolf), Aral, Hazar, Baykal ve Lut gölleri gösterilebilir.
B. KARSTİK GÖLLER;
Suda kolay çözülebile kayaçların (kalker, jips, kaya tuzu) bulunduğu arazilerde erime sonucu oluşmuş obruk, polye gibi çukurlarda suların birikmesi ile oluşurlar. Ülkemizde (Akdeniz Bölgesi) ve Hırvatistan’da yaygındırlar.
C. BUZUL GÖLLERİ;
Matematik konum gereği yüksek enlemlerde, özel konum gereği ise yüksek dağlık alanlarda buzul aşındırması sonucu oluşmuş sirk gölleri adını alan göllerdir. Kanada ve İskandinav ülkelerinde matematik konumun doğal bir sonucu olarak, Alp dağlarının ise kuzey ve güney eteklerinde özel konumun sonucu olarak oluşmuştur.
D. VOLKANİK GÖLLER;
Volkan konilerinin krater ve ya kalderalarında, volkanik patlama sonucu oluşmuş maarlarda oluşmuş göllerdir. Volkanik arazilerin yaygın olduğu Akdeniz Havzası ülkelerinde (Türkiye, İtalya), ABD, Şili ve Endonezya gibi ülkelerde görülürler.
E. SET GÖLLERİ
· Alüvyon Set Gölü;
Akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle meydana getirdiği setlerin gerisinde oluşmuş göllerdir.
· Heyelan Set Gölü;
Heyelan olayları sonucu kayan toprağın akarsu vadilerinin önünü kapatmasıyla oluşur.
· Kıyı Set Gölleri;
Dalga biriktirmesi sonucu koy ve körfezlerin önünün tıkanmasıyla oluşan lagün veya deniz kulağı adını alan göllerdir.
· Lav Setti Gölleri;
Volkanlardan çıkan volkanik malzemelerin vadilerin önünü kapatmasıyla oluşurlar.
2. YAPAY SET GÖLLERİ (BARAJ GÖLLERİ)
İnsanlar tarafından akarsular üzerine yapılan barajlardır. Mısır Nehri üzerindeki Asvan Barajı buna örnek gösterilebilir.
GÖLLERDEN FAYDALANMA
1. Tuz ve soda elde etme
2. Sulama ve kullanma suyu sağlama
3. İçme suyu sağlama
4. Enerji elde etme
5. Ulaşım
6. Turizm
7. Balıkçılık
AKARSULAR
Yağışlarla yeryüzüne inen, kar ermeleri sonucu ve ya kaynaklardan çıkan suların belli bir yatak boyunca akması sonucu oluşurlar.
· Akarsuyun aktığı yatak ÇIĞIR adını alır. Akarsuyun doğduğu yere KAYNAK (yukarı çığır), denize döküldüğü yere ise AĞIZ (aşağı çığır) adını alır.
· Akarsuların beslenme kaynakları genellikle yağmur suları, kar-buz suları, göl ve yer altı sularıdır.
HAVZA
· Bir akarsuyun tüm kolları ile toplandığı ve sularını boşalttığı alana akarsuyun HAVZASI adı verilir
· Akarsuyun sularını topladığı bölgeye beslenme havzası denir.
· Bir akarsuyun beslenme havzasının genişliği;
1. Yer şekillerine
2. İklime
3. Ana akarsuyun uzunluğuna
4. Kara parçasının büyüklüğüne göre değişir.
· Sularını denizlere ve okyanuslara ulaştırabilen akarsular AÇIK HAVZALI akarsular adını alırken; sularını denize ulaştıramadan kuruyan ve ya sularını bir göle, bir bataklığa boşaltan akarsular ise KAPALI HAVZALI akarsular adını alır.
AKIM (DEBİ)
* Akarsuyun taşıdığı su miktarına akım (debi) adı verilir.
* Bir akarsuyun akımını etkileyen faktörler;
1. İklim (yağış-sıcaklık)
2. Yer şekilleri (bakı-eğim)
3. Arazinin geçirimliliği
4. Bitki örtüsü
5. Yer altı suları
6. Beşeri faktörler
Gibi faktörler etkiler
REJİM
* Akarsuyun akımında yıl içinde oluşan değişimlere akarsu rejimi adı verilir.
* Akarsuyun akımı yıl içinde büyük değişiklikler göstermiyorsa DÜZENLİ REJİMLİDİR.
* Akarsuyun akımı yıl içinde büyük değişiklikler Gösteriyorsa DÜZENSİZ REJİMLİDİR.
AKARSULARDAN FAYDALANMA
1. Sulama ve kullanma suyu sağlama
2. İçme suyu sağlama
3. Enerji elde etme
4. Ulaşım
5. Turizm
6. Balıkçılık
YER ALTI SULARI
· Yer üstündeki suların geçirimli tabakalar boyunca yer altına sızması ve geçirimsiz tabakalar üzerinde birikmesi sonucu oluşurlar.
· Yer altı sularının beslenmesi ve miktarı üzerinde;
1. Arazini geçirimliliği
2. Yağış miktarı
3. Yağışın sürekliliği ve şiddeti
4. Eğim
5. Bitki örtüsü
Gibi faktörler etkilidir.
· Yer altı suyunun yer yüzüne çıktığı yere KAYNAK adı verilir.
SOĞUK YER ALTI SULARI
Ortak Özellikleri:
1. Suları soğuktur.
2. Yer üstü suları ile beslenirler
3. Akımları (debileri) yıl içinde çok değişir
SICAK YER ALTI SULARI
· Hem yüzey suları ile hem de magmatik sularla beslenirler
· Suları ılık veya sıcaktır.
· Suları eriyik mineralce zengindir.
· Akımları yıl içinde çok fazla değişmez.
YER ALTI SULARINDAN FAYDALANMA
1. İçme ve kullanma suyu sağlama
2. Sağlık turizmi (Termal turizm)
3. Maden suyu sağlama
4. Konutların ısıtılması
5. Jeotermal enerji üretme |
